Moleculaire diagnostiek: op naar meer behandelingen op maat

Artsen proberen kankerpatiënten steeds vaker een behandeling op maat te geven. Zo wordt bijvoorbeeld gekeken naar de eigenschappen van de tumor en welke behandeling daar het beste bij past. Een voorbeeld hiervan is moleculaire diagnostiek, waarbij wordt gekeken naar foutjes in het genetisch materiaal (zoals DNA) van de tumor. Op dit moment wordt moleculaire diagnostiek alleen toegepast bij uitgezaaide blaas- en nierkanker. Andere patiënten kunnen soms in studieverband moleculaire diagnostiek krijgen.

Tekst: Diede Smeets. Op de foto: Links: Tahlita Zuiverloon, uroloog Erasmus MC, Rotterdam, rechts: Carin Louis, belangenbehartiger geneesmiddelen & diagnostiek NFK.

In dit artikel bespreken uroloog Tahlita Zuiverloon (Erasmus MC, Rotterdam) en belangenbehartiger geneesmiddelen & diagnostiek Carin Louis (Nederlandse Federatie van Kankerpatiëntenorganisaties, NFK) waarom moleculaire diagnostiek zo belangrijk is en wat er op dit moment wel en niet mogelijk is bij blaas- en nierkanker.

Bij kanker zitten er foutjes in het DNA van de tumor, vertelt Carin Louis: “Wanneer er een foutje zit in het DNA van een gezonde cel, kan deze op een afwijkende manier gaan groeien en delen. Dat foutje, een mutatie genoemd, kan ontstaan door bijvoorbeeld zonlicht of roken, maar het kan ook aangeboren zijn of spontaan ontstaan. Ook in een gezond lichaam ontstaan DNA-foutjes, die meestal netjes door het lichaam worden opgeruimd. Soms gaat dit opruimen niet goed en ontstaat kanker. Met moleculaire diagnostiek, een soort DNA-onderzoek, wordt onderzocht welke mutatie in een tumor zit. Als je weet welke mutatie er in de tumor zit, helpt dat bij het kiezen van de beste behandeling.”

Hoe werkt moleculaire diagnostiek?

Een patiënt merkt niet direct iets van moleculaire diagnostiek, legt Carin uit. “De oncoloog wil weten welke mutaties er in een tumor zitten. Daarom wordt een stukje tumorweefsel naar een laboratorium gestuurd voor moleculaire diagnostiek. Daarbij wordt onderzocht welke mutaties in de tumor aanwezig zijn. De uitslag van dit onderzoek wordt naar de oncoloog gestuurd, die het vervolgens bespreekt met de patiënt. Elke oncoloog in elk ziekenhuis kan moleculaire diagnostiek aanvragen bij het pathologisch laboratorium van het ziekenhuis of bij een regionaal laboratorium.”

Medicijnen

“Bij blaaskanker wordt bijvoorbeeld vaak een foutje in het FGFR3-gen gevonden”, vertelt Tahlita Zuiverloon. “Er zijn medicijnen die specifiek tegen dit soort foutjes helpen.” Maar deze medicijnen zijn duur en brengen ook het risico op bijwerkingen met zich mee, aldus NFK-belangenbehartiger Carin Louis. “Het is belangrijk om van tevoren te weten of deze medicijnen wel of niet zullen werken. Iemand zonder deze DNA-foutjes heeft namelijk niets aan een behandeling met deze medicijnen, maar kan wel bijwerkingen krijgen. Het is nooit helemaal zeker of een medicijn zal werken, maar met moleculaire diagnostiek werk je wel veel gerichter en weet je in elk geval dat de behandeling aansluit bij de kenmerken van de tumor.”

Moleculaire diagnostiek bij blaas- of nierkanker

Op dit moment wordt moleculaire diagnostiek alleen gebruikt bij lokaal gevorderde of uitgezaaide blaas- of nierkanker. Tahlita: “Bij patiënten met lokaal gevorderd of uitgezaaid urotheelcelcarcinoom (kanker die ontstaat in het weefsel dat de binnenkant van de urinewegen bekleedt, red.) kan al gekozen worden voor een behandeling met specifieke medicijnen op basis van moleculaire diagnostiek. Hetzelfde geldt voor patiënten met lokaal gevorderd of uitgezaaid niercelcarcinoom. Bij blaas- of nierkanker in een minder gevorderd stadium kan een patiënt alleen moleculaire diagnostiek krijgen als onderdeel van een onderzoek. Deze studies lopen met name in de Verenigde Staten, maar in het Erasmus MC werken we hard aan het opzetten van een wetenschappelijk onderzoek op dit gebied.”

Daarnaast hebben we in Nederland de Prospectieve Blaaskanker Infrastructuur (ProBCI), vervolgt Tahlita. “Daarin worden de gegevens verzameld van alle patiënten met blaaskanker die behandeld worden in deelnemende ziekenhuizen (zie kader), met als doel onderzoek te doen naar veelvoorkomende foutjes in het genetisch materiaal van de tumor. Deze gegevens worden via onderzoek gebruikt om in de toekomst betere behandelopties, behandelresultaten en een betere kwaliteit van leven voor patiënten met blaaskanker te realiseren. Op dit moment heeft deelname aan ProBCI nog geen invloed op welke behandeling je krijgt. Ik hoop en verwacht dat er over vijf jaar veel meer mogelijk is met moleculaire diagnostiek bij blaaskanker. Het onderzoek naar moleculaire diagnostiek bij nierkanker loopt helaas nog wat achter.”

Betere behandeling

Moleculaire diagnostiek kan op meerdere manieren leiden tot een betere behandeling, vertelt Tahlita. “Op dit moment bepalen we bij niet-spierinvasieve blaaskanker onder andere op basis van het aantal, de locatie en de grootte van de tumor hoe groot het risico is dat de kanker terugkomt of doorgroeit naar de spierlaag van de blaas. Door moleculaire diagnostiek komt daar informatie over het genetisch materiaal van de tumor bij, waardoor we nog beter kunnen voorspellen of een patiënt een hoog of laag risico heeft op verergering van de ziekte. Die voorspelling is belangrijk, omdat die mede bepaalt welke behandeling het beste is.”

Bij hoogrisico niet-spierinvasieve blaaskanker is de standaardbehandeling het verwijderen van de blaastumor, gevolgd door een blaasspoeling met BCG. Tahlita: “Maar wanneer wij op basis van de genetische eigenschappen van de tumor zien dat de patiënt een hoog risico loopt op het ontwikkelen van spierinvasieve blaaskanker, dan kunnen we ervoor kiezen om de BCG-behandeling over te slaan en meteen de blaas te verwijderen. We weten namelijk dat de BCG-behandeling bij deze patiënt niet goed genoeg helpt. Door de blaas meteen te verwijderen, kunnen we voorkomen dat de kanker agressief wordt. Dit gebeurt alleen nog in onderzoeksverband.”

Klinisch Noodzakelijke Targets

De afgelopen jaren is er veel moeite gedaan om moleculaire diagnostiek voor iedereen beschikbaar te maken, vertelt Carin Louis. “Voorheen was de toegang tot moleculaire diagnostiek voor kanker niet in alle regio’s van Nederland gelijk. Nu heeft iedere patiënt, ongeacht de woonplaats, dezelfde toegang. Eén van de manieren waarop we deze toegang hebben verbeterd, is door oncologen op de hoogte te brengen van nieuwe ontwikkelingen.

Door en voor oncologen zijn lijsten met Klinisch Noodzakelijke Targets (KNT’s) opgesteld. Hierin staat per soort kanker welke mutaties kunnen voorkomen en welke relevant zijn voor een behandeling met medicijnen die bij die DNA-foutjes passen. De lijsten zijn afgestemd met pathologen, patiënten en zorgverzekeraars. Ze zijn vooral bedoeld voor oncologen, maar ook patiënten kunnen ze bekijken.”

Carin: “Vanuit NFK hebben wij namens de patiënten meegedacht, onder andere samen met de Patiëntenvereniging Blaas- en Nierkanker. We hebben gekeken welke lijsten voor hen relevant zijn. De KNT-lijsten worden continu geactualiseerd en zijn alleen te vinden op de website van de Nederlandse Vereniging voor Medische Oncologie (www.nvmo.org, red.). Andere websites verwijzen hiernaar, zodat oncologen altijd de laatste versie kunnen raadplegen. Er zijn twee lijsten voor patiënten met blaas- of nierkanker: één voor niercelkanker en één voor urotheelcelkanker.”

Nieuw onderzoek

Uroloog Tahlita Zuiverloon heeft kortgeleden een onderzoeksbeurs gekregen om met kunstmatige intelligentie (AI) behandelingen op maat te ontwerpen voor blaaskanker. “Met behulp van een AI-model willen we voorspellen of een patiënt een laag of hoog risico heeft op verergering van de kanker. Vervolgens onderzoeken we waarom de ene patiënt meer risico loopt dan de ander, met behulp van moleculaire diagnostiek. In het tweede deel van het onderzoek kweken we mini-tumortjes uit de kankercellen van de patiënt (organoïden). Daarna testen we verschillende medicijnen op die mini-tumortjes. Zo hopen we voor elke patiënt het meest effectieve medicijn te voorspellen, waardoor de behandeling sneller, beter en op maat kan worden gegeven.”

Magazine

Dit artikel is gepubliceerd in ons magazine in maart 2025. Leden van onze vereniging ontvangen het magazine drie keer per jaar thuis in de brievenbus.